Kelâm ve Felsefe Düşüncesinde İlahî İrade Sorunu

İlahî irade meselesi Allah-âlem ilişkisi bağlamında üzerinde en çok tartışılan konulardan biridir. Bu problem kelâm ve felsefe geleneğinde iradenin ilim kudret gibi zatî sıfatlarla ilişkisi, ezelîliği sorunu, irade-murad birlikteliği yaratmadaki rolü çeşitli alt problemleri de içine alan geniş bir çerçevede tartışılmıştır. araştırmada evrenin yoktan yaratıldığını savunan Allah’a sıfatı nispet eden kelâmcılar ile âlemin Allah’ın zâtından taşarak meydana geldiğini düşünen Fârâbî İbn Sînâ Meşşâî filozoflarının ilahî iradeye yükledikleri anlam mukayeseli olarak ele alınmakta felsefecilerin anlayışının kelâmcıların çoğunluğunun tasavvurundan farklı olduğuna dikkat çekilmektedir. bağlamda sudûr nazariyesini savunmamakla birlikte konusundaki yaklaşımlarını eleştirmesi sebebiyle Rüşd’ün görüşlerine yer verilmektedir.Konuya Antik Yunan düşüncesinin öncesizliği birden ancak birin çıkması genel kabulleri doğrultusunda yaklaşan filozoflar, tanrı-irade ilişkisini nedensellik çerçevesinde değerlendirmişlerdir. İslâm fizik âlemde kabul ettikleri tabiî anlayışı, onları metafizik düşüncede Tanrı’yı illet isimlendirmeye Tanrı-evren zorunluluk temelinde incelemeye sevk etmiştir. Filozoflar bazı eserlerinde ilim, etseler gerçekte bu sıfatlar arasında bariz fark bulunmaz. Nitekim Sînâ’ya göre kendi zâtını bilmesi, varlığın O’ndan gelmesi için yeterlidir. O, ezelden beri bildiğine bilginin sonucu gelen âlem zât bakımından olmasa da zaman ezelîdir. Allah arasındaki zamansal ayrılığı ortadan kaldıran yaklaşım, sıfatına gerçek anlamda ihtiyaç bırakmamaktadır. Böylelikle felsefecilerinin sisteminde irade, bilgiden taşımaz. Aynı zamanda Zorunlu Varlık’a edilen iradenin, iddia ettiği gibi, fayda hikmet barındırması kendisi noksanlık anlamına gelir. Çünkü Tanrı, herhangi niyetten dolayı eyleme yönelmez, aksine fiil cömertliğinin O’nun varlığından taşmaktadır.İrade sıfatının mahiyeti hususunda aralarındaki görüş ayrılıklarına rağmen Basra Mu‘tezilesi’nin çoğu bütün Sünnî kelâmcılar, filozofları karşısında mutlak imkân halinde bulunan alternatifleri içerisinden sayesinde seçilip yaratıldığı konusunda ortak tavır sergilemişlerdir. iradesi dışında var olduğunu savunmak ilişkisinde mekanik determinizmi etmek demektir. Oysa fiillerin zorunlu olduğu sonucunu doğurmaktadır. Diğer taraftan mümkünler, olma olmama özünde eşittir olmak mutlaka dışardan sebebe muhtaçtır. sebep ise kelâmcılara iradedir. önce mümkünün olması varlığını yokluğuna tercih etmekte, sonra hangi geleceğini belirleyerek ona eşit dilimleri içerisinde belli dilimi tahsis etmektedir. sebeple ilminde “bir söz konusu olmaksızın yapılması veya yapılmaması olan hususta iki birini etmeyi gerektiren sıfat” tanımlanır. İradenin tanımında geçen kavramı kelâmcılarla teorisini felsefecileri birbirinden ayıran temel özelliktir. Kelâmcılara görünür sıfatı, sahip olanın hür zorlama altında bulunmadığını gösterir. Dolayısıyla fiillerini tercihe dayalı gerçekleştirdiğini ifade O’na edilmelidir. cevher arazlardan arazları sürekli yaratarak evrene müdahalede bulunması koşulsuz iradeyi kılar. Sonuçta kelâmî seçme belirleme fiiline karşılık gelirken sistemini felsefecilerde daha ziyade varlıkların zâttan taşmasına yönelik tür hoşnutluk gönüllülük hali anlaşılmıştır.